Õýëíèé õýðýãë¿¿ðèéã ÍÇ-í õóâüä:

1.¯¿ðýã çîðèëãî á¿õèé ºí㺠àÿñòàé

2.ßðóó õýðýãë¿¿ð á¿õèé ºí㺠àÿñòàé ãýæ àíãèëäàã.

Ýäãýýð íü äîòðîî ñàëáàðëàäàã. Æ íü: ¯¿ðýã çîðèëãî á¿õèé íàéðóóëãûí õýðýãë¿¿ðèéã ØÓ-íû çîõèîëûí, àëáàí áè÷ãèéí, óðàí çîõèîëûí, ñîíèí ñýòã¿¿ëèéí ãýæ àíãèëäàã áàéõàä, ÿðóó õýðýãë¿¿ðèéã õ¿íäýòãýñýí, ýëýãëýñýí, ýíõðèéëñýí, äîîãëîñîí, áàñàìæèëñàí ãýõ ìýò çàäëàí ¿çäýã. Ýäãýýðèéí îíöëîã øèíæ íü òóõàéí ¿ãýíäýý øèíãýñýí íàéðóóëãûí ºí㺠àÿñòàéä îðøèõ áºãººä ýíý ÷àíàð íü ¿ó ¿ãèé㠺㿿ëáýð, ñýäâýýñ íü ñàëãàõàä ÷ õàäãàëàãäàæ ¿ëääýã. Èéì ÷àíàð ãîëäóó ¿ãñèéí ñàíãèéí íýãæ¿¿ä äýýð èõ òîä áàéäàã áºãººä ¿ã ç¿é ºã¿¿ëáýð ç¿éí íýãæ¿¿äèéí õóâüä õàðÿöàíãóé ÿâöóó.

ÍÇ-í ãîë àñóóäëûí íýã íü ¿ã ÿðèàíû õýðýãë¿¿ð¿¿äèéí îéðîëöîî óòãàòàé ¿çãñèéí ñóäëàë ãýæ ýðäýìòýä íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã õýäèé ÷èíýý èõ áàéõ òóñàì òýð õýë áàÿëàã áîëîõûã èëòãýäýã.

 Îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãèéã ÷àäàìãàé õýðýãëýäýã àìàí çîõèîëûí àðãà óëàìæèëñààð èðñíèéã ýì õ¿íèé ãàäààä òºðõ áàéäëûã õýðõýí ä¿ðñýëæ áàéãààãààð óðàí çîõèîë ñóäëàã÷ Ö.Õàñáààòàð áè÷ñýíèéã ¿çüå.

Åñ¿õýé õóä, îõèíûã ¿çâýë í¿¿ðòýý ãýðýëòýé í¿äýíäýý ãàëòàé îõèí òóë ñàíààíä íèéëýâ. Ò¿¿íèé íýð Áºðòý ãýíý. Òýì¿¿æèíãýýñ íýã íàñ àõ àðàâòàé àæýý. (ÌÍÒ)

Ìîíãîë àðäûí áààòàðëàã òóóëüä äàãèíàñûã:

Ãýð íýâò ãýãýýòýé

Ãèø¿¿íèé óëààí õàöàðòàé

Òóóðãà íýâò òóÿàòàé

Òóíãàëàã óëààí õàöàðòàé

Íààøàà õàðààä õýâòýõýä íü

Íààä ãîëûí àìüòàí

¯¿ð öàéí íàð ãàðëàà ãýæ áîñäîã

Öààøàà õàðààä õýâòýõýä íü

Öààä ãîëûí àìüòàí

¯¿ð öàéí íàð ãàðëàà ãýæ áîñäîã

“Ñîëîíãóà òºðñºí íü ñàðàí ìýò ñàéõàí, öýöýã àäèë ¿çýñãýëýí, ñîëîíãî ìýò ºíãºòýé, õàñ àäèë àðèóí…”/Â.Èíæèíààø “Õºõ ñóäàðò”/, “¯çâýë íàñ 18, ç¿ñ øèíý íàðíû àäèë õóðö òóíãàëàã ãýðýëòýæ, öàéâàð ºíãºòýé 纺- -ëºí öàðàé íü çóíû íàðàíä áîðëîîä 2 õàöàðò íü óëààí òóÿà òóñ÷ýý” /Ä.Íà- -öàã äîðæ “Õºäºº òàëûí ¿çýñãýëýí”/, “Öýðýí ÿäóó õ¿íèé õ¿¿õýí áîëîâ÷ öóó- -ðàé òóíãàëàã äóóòàé, öîâîî öîëãèí çàíòàé, ãýðýëòýé öàãààí öàðàéòàé, ãý-         -ãýýí ñàðóóë îþóíòàé, óâ óëààí óðóóëòàé, óðàí öýöýí ¿ãòýé, äóí öàãààí ø¿äòýé, òóíãàëàã õàð í¿äòýé öýâýðõýí õ¿¿õýí…”/Ö.Äàìäèíñ¿ðýí “Ãîëîãä-           -ñîí õ¿¿õýí”/, “Õîíãîðçóë 17-õîí íàñòàé, óóëûí ãîðõèíû óñ øèã ìýëìýðýí-     -õýí áàéäàã òóíãàëàã õàð ¿ñòýé, ýðäýíýñèéí øóíõ øèã óëààí ÿãààõàí   óðóóëòàé, óÿõàí áîð á¿ñã¿é áàéëàà” /Ñ.Ýðäýíý “Õîíãîðçóë”/.  Ýíý õýäýí ä¿ðñëýëä ìîíãîë á¿ñã¿éí ¿çýñãýëýí ãîî ãàäààä òºðõ,õóðö òîä ºí㺠àÿñààðàà ÿëãàðàí áàéãàà íü ìõ-íèé àðâèí áàÿëàã,¿ãñèéí ñàíãèéí çýðýãöýýãýýð,ä¿ðñëýí áè÷èõ àðãà ýðäýì øàâõàãäàøã¿éã èëòãýæ áàéíà.Îéðîëöîî ¿ãíýýñ îíîâ÷òîéã íü ñîíãîîä ÿðóó ä¿ðñëýë á¿òýýäãèéí àäèë áàéõ ¸ñòîé ¿ãñèéã çîðèóä îðõèæ òóí íàðèéí ñàíàà ãàðãàäàã ¸ñîí áèé.

Íàéðóóëãà ç¿éí óòãà ãýäýã íü õýëíèé íýãæèéí óòãà ç¿éí íýãæèä áàãòñàí,òîäîðõîé íºõöºëä íºõºí áàÿæäàã,áàéíãûí ÷àíàðòàé,¿ãèéí ñàíãèéí áîäèò ç¿éëèéí áîëîí õýë ç¿éí óòãàä íýìýëò áîëäîã øèíæ àæýý.Õýëíèé ÿíç á¿ðèéí íýãæèä õàðèëöàí     àäèëã¿é èëýðäýã.Òóõàéëáàë:ñýòãýë õºäëºëèéí ÿðóó àÿñàä ýíý èë áàéäàã áºãººä áóñàä òîõèîëäîëä çºâõºí òîäîðõîé ºã¿¿ëýìæ áóþó õàì áè÷âýð äýýð á¿ðýí èëýðäýã.Ì.Áàçàððàã÷àà”Íàéðóóëãûí óòãà íü ýíýõ¿¿ óòãà õýëáýð õî¸ðòîé àìèí ñ¿ëáýýòýé.ªºðººð õýëáýë,õýëíèé óòãà õýëáýðèéí íàéðóóëãààñ òóõàéí íýãæ íü óòãà õýëáýðèéí õóâüä áàÿæäàã.¯¿íèéã íàéðóóëãûí óòãà,ÿëãàðàë ãýíý.

Óëèðàõ öàãò ýëýãäýõ þì áàéõã¿é ãýäýã. Òýð ¿íýí.Ãýõäýý õ¿íèé îé óõààí,ñýòãýë ç¿ðõýíä íýãýíò øèíãýñýí ç¿éë õ¿íèé àìüäðàë áàéãàà öàãò õýçýý ÷ àëãà áîëäîãã¿é.¯ã ¿íýòýé.×óõàì îíîâ÷òîé ñîíãîñîí ¿ãýýð á¿òñýí á¿òýýë ã¿í ã¿íçãèé óòãà èëýðõèéëäýã.¯ãèéí ãàéõàìøèãò ÷àäàë íü òóõàéí õýðýãëýýíèé ÿâöàä óëàì òîäîð÷,õ¿íèé îþóí ñýòãýëä øèíãýí,òîðãîæ òîãòîîõûí àðãàã¿é óëèðàí ºíãºðºã÷ öàã õóãàöààã äàìæèí ìºíõºðäºã æàìòàé.

Æàíæèí Ñ¿õáààòà𠓯ë á¿òýýã÷äýä õàðèóëàí õýëñýí ¿ãýíäýý:”Ýõèéí õýâëèéãýýñ ãàð÷,íÿëõ íÿðàéãààñ ýöýã ýõèéí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýí òýæýýõ àñðàëä äýãæèæ,ºäðèéã ò¿ëõýí ºññººð áèå òýãøðýí,ñàíàà îëæ õ¿ì¿¿æñýíèé õîéíî

Õýäèé ìýðãýí ìóíõàã àäèëã¿é,õ¿÷èðõýã áóóðàé ººð áîëîâ÷,àëèâàà õ¿í ñóðàõ ÷èãëýõèéã ýðõýì áîëãîâîë õàíäàõ ç¿ã ººðºº òîãòîíî.”ãýæýý.Ýíý õýñýãò íç-í óòãûí àæèãëàëò õèéå.”Ãàðàõ”- ¿ãñèéí ñàíãèéí óòãà íü:

1.áèé áîëîõ,¿¿ñýõ,ýõëýõ,äàëä áàéñàí þì èë áîëîõ,2.äîòîð áàéñàí þì ãàäàãø áîëîõ,çàéëàõ,øèëæèõ,ñàëæ àíãèæðàõ,3.ãàòëàõ,ãýòëýõ,òóóëàõ,íýâòðýõ,àëãàñ÷ ºíãºðºõ,4.þìàíä àâèðàõ,àñàõ,õ¿ðýõ,ÿâàõ,áàãòàõ çýðýã îëîí áèëýý.Ýíý ºã¿¿ëáýðò “ìýíäëýõ,òºðºõ” ãýñýí íàéðóóëãûí óòãàòàé áàéíà.”äýãæèõ”-¿ãñèéí ñàíãèéí óòãà íü: 1.äýýøëýõ, äýãäýõ, 2.äýâøèõ, ¿ðæèõ, 3.õºãæèõ, áàäðàõ çýðýã þì. Ýíä ºñºõ, òîðíèõ ãýñýí óòãàòàé áàéíà. “Ò¿ëõýõ”-¿ãñèéí ñàíãèéí óòãà íü: 1.ò¿ðõýõ, þìûã ãàðûí çýðãýýð õ¿÷ëýí öààø áîëãîõ, 2.¿éë ÿâäëûã áèåäýý äààæ àâàõã¿é áóñäàä òóëãàõ, 3.¿éë õýðýãò õ¿íèéã ãàäóóðõàæ ¿çýõ, 4.óñ çýðãèéí ¿åðëýæ íýìýãäýõ, 5.öîîæ ìýòèéã ò¿ëõ¿¿ðýýð íü ò¿ëõýõ çýðýã áîëíî. Ýíä “óëèðàõ öàã” ãýñýí íàéðóóëãûí óòãûã èëòãýíý. “Òýãøðýõ” ¿ãèéí ñàíãèéí óòãà íü: òýãø áîëîõ ãýñýí ñàíàà .Ýíý ºã¿¿ëáýðò “áèå òýãøðýõ” ãýäýã íü: “ýð ºñºæ ýñãèé ñóíàõ” ãýñýí õýëëýãèéí ñàíààã èëýðõèéëýõ íàéðóóëãûí óòãàòàé áàéíà. Ìºí “ñàíàà îëîõ” ãýñýí õýëëýãèéí ¿ãñèéí ñàíãèéí óòãà íü: “óõààí ñóóõ”ãýñýí íàéðóóëãûí óòãàòàé áàéíà.

       ßðóó ñàéõàí íàéðóóëàí áè÷èõýä ò¿¿í÷ëýí çºâ îð÷óóëàõàä ¿ãèéí óòãûã àæèí øèíæèæ, íýõýí áîäîõ, íýìæ òàéëáàðëàõàä õàìàã ó÷èð íü îðøèæ áàéíà. ¯ãèéí óòãûã íàðèéâ÷ëàí ìýäýõýä ãàíöõàí óòãààð íü ìýäýæ áîëîõã¿é.  Õàðèí óðüä õîéä ¿ãñ áîëîí íèéò åðºíõèé ñàíààã àíõààðóóøòàé. Õàðü õýëíýýñ îð÷óóëàõàä ýíý áàéäàë ãîéä ìýäýãääýã. Îëîí çóóí æèëèéí îð÷óóëãûí ò¿¿õòýé ìîíãîë÷óóä ýíý îíöëîãèéã çîõèîë á¿òýýëäýý õýðýãëýí îíîë,ïðàêòèêèéí òóñ ýðäìèéã áè÷ñýýð èðæýý. Òèéì á¿òýýëèéí íýã íü 18-ð çóóíû ýõíèé õàãàñò çîõèîãäñîí “Ìýðãýä ãàðàõûí îðîí” õýìýýõ ò¿âä òîëü áè÷èã þì. Ýíý òîëèéí îðøèëä õàðü õýëíèé ¿ãèéã îð÷óóëàõäàà ¿ãèéí îëîí óòãàòàéã ñàíàæ, íèéò õýëëýãèéí óòãûã ìýäýí áàéæ, òóõàéí ¿ãñèéí óòãûã óõààðàõ, çýðýã îð÷óóëãûí çàð÷ìûã òàéëáàðëàæýý.

      Óã òîëèéí “Áèðàìèäèéí àéìàãò” áè÷èõäýý: “Îð÷óóëàã÷ õýëìýð÷ íàð…àøèã õèéãýýä àëäðûã õ¿ñýõ,àëàã÷èëàõóé ñýòãýëèéã òýâ÷èæ, øóäàðãà îþóíààð ¿ã óòãûí õóâèéã ñàéòàð øèíæëýýä ººðºº ÿìàð ¸ñîîð ýñ ìýäñýíýý éãìýðãýí õýìýýí àëäàðøñàí äýýä äîîä õýí ÷ áîëîõîä ñàéòàð àñóóæ,ñýæãýýí òàñëààä,òîäîðõîé áºãººä ìýäýõ¿éåý õÿëáàð ¿ãýýð óòãà ëóãàà ¿ë õàðøèëäóóëàí ñàéòàð îð÷óóëáààñ ººð áóñäûí ¿íäñýí |ñýòãýëä |- îëîí ÷óóëãàíûã àðâèòãàí ÷àäàõ,… Áóñ áàñ ìàãòàõûí ¿ã õèéãýýä ìóóòãàõûí ¿ã áà ãàéõàõûí ¿ã õèéãýýä óéòãàðëàõûí ¿ã áà àéõûí ¿ã ìýòýä íü ìîíãîëûí õýëýíä õîòîëä àëäàðøñàí áºãººä èõ ÷àäàëòàé ñýòãýëèéã õºäºëãºí ÷àäàõóéö ó÷èðä õ¿ðñýí ¿ãýýð îð÷óóëòóãàé” ãýæýý.

      Äîêòîð Ë.Õ¿ðýëáààòàð “ Ìîíãîë îð÷óóëãûí òîâ÷îîí “ íîìäîî: 13-20-ð çóóíû ýõýí ¿åèéí ìîíãîëûí ñîíãîäîã îð÷óóëãûí çàð÷èì,óð ÷àäâàðûí àñóóäëûã ¿å ¿åýð íü òºëººëºã÷, òºëººëºã÷ººð íü ñóäàëñàí áºãººä ¿¿íèé à÷ààð ìîíãîë îð÷óóëàã÷èéí óð ÷àäâàð,óðàí ñàéõíû ñýòãýëãýýã àæèãëàæ áîëíî.Çàðèì õýñãýýñ ñèéð¿¿ëáýë:

       13-14-ð çóóíû îð÷óóëàã÷èä” ×îéæè- Îäñýð ãàäààä õýëíèé ºðãºí óòãàòàé ÿâöóó óòãààð íü íàðèéâ÷ëàõ, ýñâýë ÿâöóó óòãàòàé ¿ãèéã ºðãºí óòãààð åðºíõèéëºõ,…óòãûí ºðíºëèéã èë òîä ãàðãàõ,… ¿ãèéã ººð ¿ãýý𠺺ð÷ëºõ,… ºã¿¿ëáýðèéã á¿òöýýð íü ººð÷ëºõ, òóõàéí ¿åä  ãîëëîí áàðèìòàëæ áàéñàí ñóäðûí õýëíèé ¿ã÷èëñýí ýõ îð÷óóëãûí çàð÷ìûã õàäãàëñàí,ä¿éëãýõ îð÷óóëãûí áàÿëàã ºâèéã ¿ëäýýæýý.

        16-ð çóóíû ñ¿¿ë,17-ð çóóíû ýõýí ¿åèéí ÿ¿ø Öîðæèéí îð÷óóëãàä ø¿ëãèéí ñýòãýëèéí ÷àäàë õ¿÷,àÿñ àéçàì, õºã õºãæìèéã ãàðãàõ çîðèëãîîð ÿðóó àñóóëò,ÿðóó äóóëàë, ÿðóó õàíäàë çýðý㠺㿿ëáýð ç¿éí ìàÿãèéã àøèãëàæ,…” óðíààð íàéðóóëàõ “,… ñàéòàð òîõèîëäóóëàõ,” ãýñýí îð÷óóëãûí îíîëûí òîäîðõîé àðãà ÷èãëýëèéã áîëîâñðóóëæ áàéæýý.

       17-18-ð çóóíä  Äàé ã¿¿ø Àãâàíäàìïèë “ óòãûí íàéðàã÷ äàãàñàí “ óðàí ñàéõíû ñîäîí ñîíèí,îð÷óóóëãààðàà Ìîí-ûí îð÷óóëãûí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õèéã áàÿæóóëæ,… óòãà÷èëñàí áîëîí äóóðàéëãàí çîõèîæ îð÷óóëàõ ÷èãëýë õ¿÷òýé äýëãýð÷, … Öàõàð ãýâø Ëóâñàí÷¿ëòýìèéí îð÷óóëãà ìîí-ûí àõóé àìüäðàë,çàí çàíøèë, ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýõ¿éí ºâºðìºö áàéäëûã õóðö òîäîðõîé,ã¿í ã¿íçãèé òóñãàñàí  á¿òýýë÷ ººð÷ëºëò áîëæ, ýíý íü òºâäèéí ñóðãààëûí ø¿ëãèéã ìîíãîë õºðñºí äýýð ñóóëãàñàí õýðýã þì.

      19-20-ð çóóíû ýõýí ¿åèéí Ëóâñàíðèí÷èí | Ñóìàäèðàäíà | áîë ìîíãîë,òºâä,îðîñ õýëýýð íîì çîõèîëîî áè÷äýã áàéñíû äýýð ìàíæ,ñàíñêðèò õýëèéã ìýääýã íýðò îð÷óóëàã÷, ñàéí ø¿ëýã÷,ýðäýìòýí õ¿í áºãººä ò¿¿íèé îð÷óóëãà íü òºâä õýëèéã õàçàéëãààã¿é õýðíýý áèå äààñàí á¿òýýë÷ á¿õ áîëîìæèéã àøèãëàæ,óðàí ñàéõíààð ø¿ëýãëýí, ¿ãäñýí ýõèéí àãóóëãà ñàíààã á¿ðýí ä¿¿ðýí íýýæ, ãàðãàñàí áàéäàã.

      Õýë øèíæëýë÷ Þ.Â. Ðîæäåñòâåíñêèé  íàéðóóëãà ç¿éí íýãæèä : 1.Àâèàíû íàéðóóëãûí íýãæ | ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà äàâòàõ ,õîëáîëãî,ºëìèé ãèø¿¿ö, õýìæýý,áàäàã, ìº÷ëºã áà ìº÷ëºãò áóñ ÿðèà,| 2. Óòãûí íàéðóóëãà | îðëîë, ç¿éðëýë, òºëººëºë, èõýñãýë , áàãàñãàë , å㺺äºë | ,3. Á¿òýýâðèéí íàéðóóëãà | áàéð ñýëãýõ, óãòàõ, îðóóëàõ, ãýýõ |,4. Õîëáîî ¿ãèéí íàéðóóëãà | õàðüöóóëàõ, èæèëòãýõ , 5. ªã¿¿ëáýðèéí íàéðóóëãà | õàãñàðìàë, òîíãîðãîë, äýñã¿é áîëãîõ, | ýäãýýðèéã áàãòààæýý.

       Ì.Áàçàððàã÷àà “ Íàéðóóëãûí óòãà íü òóëãóóð íýãæýýñ, óðàí ÿðóó óòãà íü ò¿ëõ¿¿ð íýãæýýñ, íàéðóóëãûí çýðýã íü ¿íýëýìæ | áàéìæ | íýãæýýñ òóñ òóñ õàìààðíà.” ãýæýý. Íàéðóóëãà ç¿éí ñóäëàãäàõóóí îëîí òàëòàé, íýã çàãâàðò  íèéöýõ¿é, ÿëãàìæ èõòýé ó÷ðààñ íàðèéí òîëðóóëàõûí òóëä:

-         Õýëíèé íýãæèéí íàéðóóëãà ç¿é

-         ¿¿ðýãò | ¿¿ðýí çîðèëãî á¿õ¿é

-         ÿðóó õýëëýãèéí íàéðóóëãà ç¿é

-         ýõèéí íàéðóóëãà ç¿é  ãýæ àíãèëàí øèíæâýë îíîâ÷òîé ñóäàëãàà áîëíî.

      Õ¿íèé ¿éëäýë á¿õýí õýëíèé òîãòîëöîîíä øèíãýñýí áàéäàã. ¯¿íèéã õýëíèé õàðüöàíãóéí îíîë áóþó Ñýïèð-Óîðôûí òààìàãëàë ãýäýã. Ýíý îíîëûí ¸ñîîð áîë:

1.      Áèäíèé áàãààñàà ñóð÷ õ¿ì¿¿æñýí õýëíèé òîãòîëöîîíîîñ õýë á¿òäýã. ªºðººð õýëáýë, õýëã¿éãýýð áîäèò áàäëûã óõààð÷ ÷àäàõã¿é. Òóõàéëáàë: íýð áà ¿éëèéã áèä åðòºíöººñ îëîõîä áýðõ. Õàðèí õýëíýýñ íýð, ¿éëèéí àíãèëëûã õÿëáàðõàí òîãòîîæ áîëîõ ó÷èð, åðòºíöèéã íýð áà ¿éë ãýæ 2 õîí àíãèëæ áîëíî ãýæ ¿çäýã.

2.      Àìüäðàëûí íºõöºë, íèéãýì ñë¸ëûí îíöëîãîîñ áîëæ õýëíèé òîãòîëöîî ÿíç á¿ð áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, õýë á¿ðò åðòºíöèéã õàðàõ õàðàà íü ººð ººð áàéäàã. Æ: äàëàé” õýìýýõ ¿ãèéã ÿïîí ìîíãîë 2 ººð ººðººð óõààðàõ ìýò.

Õýë øèíæëýë÷ Ø. Áàÿíñàí: “ Ñýòãýëãýýíèé òîãòñîí õýâ øèíæ , òîãòñîí õýìæ¿¿ð, íü òóõàéí ñî¸ë- õýëòíýýñ þì ¿çýãäýë ,¿éë ÿâäàë, áàéäàë íºõöºë , øèíæ ÷àíàðûã ¿íýëñýí ¿íýëýìæ áàéäàã. Ýíý íü àäèëòãàë ç¿éðëýëýýð èëýðíý. “ ãýæ ¿çæýý. ¯íýõýýð õýëíèé íýãæ  ýõýýñ àíãèä áàéæ áîëîõã¿é. Àëèâàà ýõ íü  ñî¸ëûã çààâàë øèíãýýñýí áàéäàã. Ìîíãîë÷óóä “ Ìàë ìàëûí çàõòàé áàéõûã “ ýðõýìëýäýã íü ìºí ë àæ òºðºõ øààðäëàãàòàé õîëáîãäîíî.Òàâàí õîøóó ìàë äýì äýìäýý ºñºí ¿ðæèæ áàéäàã. Àæ áàéäëûí õýâ øèíæýýñ õàìààðàí òîãòâîðã¿é ñàâààã¿é õ¿íèéã” ÿðãóé õººñºí ÿìàà øèã”, õýçýý ÷ á¿òýõã¿é þìûã “  òýõèéí ýâýð òýíãýðò òóëæ, òýìýýí ñ¿¿ë ãàçàðò õ¿ðýõ “ ìýòýýð õýëäýã. ßìààíû øèíæ áàéäëûã õýðõýí òîäîðõîéëæ, òýð íü õýëö õýëëýãò õýðõýí òóññàí íü:

             ßìàà òóéëààä ÿíãèà ýâäýõã¿é

                           Òýìýý òóéëààä òóéëààä òýíãýðò ãàðàõã¿é

                           Óÿí õ¿íèé  óéëàõ íü èõ

                           ßìàà ÿðãóéä äóðòàé, ÿìáàòàí òóøààëä äóðòàé

                           ßëèõã¿é þìàíä, ÿìààíû ãàðç

                           Óõààíä íü óõíà ¿õñýí, ñýòãýëä íü ñýðõ ¿õñýí

                           ¯éëñò ñàéòûí, ÿìàà èõýðëýõ

                           Çººëºí ¿ãýíä õ¿í áºõèéíº

     ×èíãýñ õààíû Âàí õàíä  õýëæ áóè ¿ãýíä :

“ ... Ò¿¿íèé õîéíî ÷èíèé ä¿¿ Ýðõ õàð, íàéìíû Èíàí÷à Áèëãý õààíààñ  öýðýã ãóéæ ÿâààä  ÷àìòàé áàéëäàõààð èðýõýä ÷è óëñàà îðõèæ, öººí õ¿íòýé  àìü õîðîãäîí äóòààæ, õàð  õÿòàäûí ÿð õààíû  Ñàðòàóëûí ×¿é  ìºðºíä áàéõàä  õ¿ð÷ î÷îîä ,òýíä íýãýí æèë áîëîã¿é ÿð õààíààñ ñàëæ, Óéãàð íóòàã áà Òàíãóä ãàçðààð òýíýæ , Òàâàí ÿìàà  øºðºãëºæ ñààæ, òýìýýíèé öóñ õàíàæ èäñýýð. Ãàíö ñîõîð õàëèóí ìîðüòîé  õ¿ð÷ èðýâ ÷è ...” (“ ÌÍÒ ... 6-ð á¿ëýã 177-ð ç¿éë)

Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä  õ¿éòýí õîøóóòàé ìàëûí íýã ÿìààíû òóõàé ñºðºã ¿íýëýìæ íü  äàâàìãàéëñàí áàéíà.  Ìîíãîë÷óóäûí àëèâàà þìûã áýëýãäýí  ¿çýõ çàíøèë áîëîîä  óóãóóë òºðºëõ øèíæòýé  õîëáîîòîé íü íèëýýä ýðòíèé  óëàìæëàëòàé.

Ìîíãîëûí çîõèñò àÿëãóó÷ íàð  çîõèîëîî áè÷èõäýý  èõýâ÷ëýí Äàíäèíû “ Çîõèñò  àÿëãóóíû òîëèíû “ çîõèîìæèéã ìºðäºí äàãàæ  óóë ñóäðûí äîòîðõ ãóðâàí á¿ëãèéã òàéëáàðëàí áè÷ñýí áàéäàã .

1-ð á¿ëýãò  õàòóó íàéðóóëãàòàé ,äàëä óòãàòàé áè÷äýã Ãàóäûí ¸ñ,纺ëºí íàéðóóëãàòàé , óòãà  õÿìä áè÷äýã  Âàéäàðáõèãèéí  ¸ñ,ÿðóó  íàéðãèéí áèå õýìýýã÷  þó áîëîõûã òîäîðõîéëæ, íàéðóóëãûí 10 ýðäìèéã  õàðèëöàí ýñðýã òýñðýã  2 ººð àðãà  áîëîõ ýíý 2 àðãûã õàðøóóëàí ¿ç¿¿ëæýý.

2-ð á¿ëýãò óòãûí  35 ÷èìýã õýìýýõ ÿðóó íàéðóóëãûí óòãûí ¿íäñýí çàð÷ìûã  ºã¿¿ëæ, ÿðóó íàéðàãò  ñýòãýëèéí ä¿ðñèéã  ãàðãàõäàà áóñäààñ îíöãîéëîõ  øèíæ áîëîõ  ÿçãóóð ýä ,ýðäýì,¿éëäëèéã ¿ç¿¿ëýõ àðãà óõààíûã  æèøýýãýýð áàòëàí çààæýý.

3-ð á¿ëýãò ¿éëäýõ¿éåý áýðõ ¿ãñèéí  íàéðóóëãûí  òóõàé íîìëîæýý.

Ýíý á¿ëýãò  áîäîæ áîëîâñðóóëñàí óòãûã  ¿ãýýð õýðõýí ãàðãàõ,ÿðóó  íàéðóóëãàä  ¿ãèéã õýðõýí ñîíãîõ, á¿õ æóðìûã çààæýý. Äàíäèíû” Çîõèñò  àÿëãóóíû òîëü” íü  õ¿íèé äîòîîä ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèéã èëòãýí,áàéãàëü îð÷èí òîéðîí,  àæ òºðºõ ¸ñ , øàøèí ø¿òëýã, ¸ñ òºð , çàí çàíøëûí  ¿çýãäëèéã ¿íýëýí ø¿ëýãëýñýí  óÿíãûí ÿðóó íàéðàã , ÿðóó íàéðàã çîõìîõ æîð  áè÷èã , õýì õýìæýý ãýæ  áîëîõ þì ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çæýý .

 Ýë çîõèîëûí óðàí ä¿ðñëýë íü “ ñàéí íàéðóóëãûí ýõýë “ õýìýýí àëäàðøèæ, óëàìæèëæ èðñýí.

ßðóó íàéðãèéí îíîë÷  Æàìüÿíãàðàâûí çîõèîñîí  “ Çîõèñò àÿëãóóíû ¿íäýñ õèéãýýä  òàéëáàðûí åð óòãûã  àãóóëñàí  “ Ýñýðóàãèéí ýãøèã äóóí “ õýìýýõ  á¿òýýë áîë  Äàíäèíû  ÿðóó íàéðãèéí  îíîëûí òàéëáàðûí  òàéëáàð øèíæòýé  áºãººä  ìîíãîë îíîëûí ñýòãýëãýýíèé  óëàìæëàë  øèí÷ëýëèéí  òîä èëðýë.

     Ýíý á¿òýýëä  íàéðóóëãûí  10 ýðäìèéã :

1. Áàðèëäëàãà

2. Ìàø òóíãàëàã  

3. Òýãø

4. ßðóó  

5. Ìàø çàëóó

6. Òîäîðõîé óòãàò  

7. Àãóó èõ

8. Ñ¿ð  æàâõëàíò  

9. ¯çýñãýëýíò  

10.Ñàìàäè ãýæ àíãèëààä  óòãûí ÷èìãèéã  4 ç¿éë  áîëãîí ÿçãóóðû㠺㿿ëýõ, ¿éëèéã  ºã¿¿ëýõ , ýðäìèé㠺㿿ëýõ , ýäèé㠺㿿ëýõ ÷èìã¿¿äèéí òóñ òóñûí øèíæ ÷àíàð,ÿëãàà,îíöëîãèéã  ãàðãààä íàéðóóëãûã òàíñàã áîëãîõîä  ÷óõàë 3 ç¿éë ÷èìãèéã  “óòãûí 35, äóóíû 32, äàëäëàõ ¿ãèéí 16” ãýýä òýäãýýðèéí õóâèëáàðóóäû㠺㿿ëñýí.

      Íàéðóóëãûí  10 ãýìèéã :

1. Óòãà äîðîé

2. Õàðø ýñðýã óòãàòàé

3. Íýãýíò óòãàò

4. Ýðãýëçýýò óòãàò

5. Äàðààëàë äîðîé

6. ¯ã ÿëãóó ñóë

7. Çîãñîö äîðîé

8. Õîëáîí íàéðóóëàõóéí  ãýìò

9. Àäàã,çàâñðûí áàðèëäëàãààñ  àíãèæèðñàí 

10. Îðîí,öàã, öîã çàëü, åðòºíö ýø óõààí  ëóãàà õàðøëàõûí íýãýí ãýìä  òîîëæ, àíãèëààä íîòëîí  òàéëáàðëàæýý.

     Ìîíãîëûã çîõèñò àÿëãóó÷ íàð  íàéðóóëãàä òàâèõ  øààðäëàãûã  “¿ã íü ÷èõýíä ÿðóó, óòãà íü ñàíààíä áóóöòàé, ¿íäñèéí óã íü  àðèóí, ãàð äîð àâàõàä àìàð õÿëáàð, óâèäñààð ÷èìñýí” áàéõ ¸ñòîé ãýõ áóþó  “¿ã óòãà õî¸óëàà  ÿðóó ,àÿëãóó ñàéòàð òºãñ⺺ñ  áàë áóðàì ìýò  ÿðóó ñàéõàí àìòààðàà  ñýòãýëèéã áàÿãàìîé.

      ßðóó íàéðàã ëóãàà íºõºðëºõ íü ¿çýñãýëýíò çàëóó õ¿¿õýíòýé õàíèëñàí  èäýð ìýò ç¿ðõýíä áàÿðòàé, áèåýíä æàðãàëòàé. Ñýòãýëèéí äàëàéä  ýðäìèéí ëÿíõóàã  äýëãýð¿¿ëýõèéã õ¿ñýâ÷, ÿðóó íàéðãèéí íàðíû  ãýðëýýð  ýñ òýòãýâýýñ  ìýðãýäèéí ñýòãýë  çîõèñò ãýñýð öýöýã õààíààñ ìèøýýõ âý?”

      Óòãà òºãºëäºð íàéðóóëàõàä îíîëûí ñýòãýëãýý, ÿðóó ä¿ðñëýõ õî¸ð áèå áèåíýý íºõºí áàÿæóóëäàã ýðõýì  ÷àíàðûã  çîõèñò àÿëãóó÷ íàð ýðòíýý ñ àæèãëàæ îíîëûí ñýòãýëãýýíä õóâü íýìðýý îðóóëñààð èðæýý. Îíîë÷  Àãâààíò¿âäýí, Æàìüÿíãàðàâ íàð “ßðóó íàéðãèéí áýëãý ÷àíàðûã  íýýí  ¿ç¿¿ëýã÷ íü  îíîë áºãººä ò¿¿í ë¿ãýý (îíîëûí äàãóó) òààðóóëàí íàéðóóëñàí íü ÿðóó íàéðàã ìºí. ßðóó íàéðãèéí îíîë ìºí àâààñ  ÿðóó íàéðàã áóñ. ßðóó íàéðàã ìºí àâààñ ÿðóó íàéðãèéí îíîë áóñ. ßðóó íàéðãèéí îíîë áîë  òîëü ìýò. ßðóó íàéðàã áîë îðîîíãî ìîä ìýò” ãýæýý.  Îðîîíãî ìîä íü  äýðãýäýõ ìîäîî  õýäèé ÷èíýý ºíäºð óðãàõ òóòàì, òºäèé÷èíýý ºíäºð îðîîí  óðãàäàã òóë ÿðóó íàéðãèéí îíîëûã  äàãàæ ÿðóó íàéðàã õºãæèæ, ÿðóó íàéðãèéí òóðøëàãààð îíîë íü  áàÿæèæ áàéäàã äèàëåêòèê õîëáîîã òóñãàæýý.