20-ð çóóíû ýõ áóþó Ô.Äå.Ñîññþðûã (1857- 1913) õ¿ðòýë õýë øèíæëýëä çºâõºí ÕÝË ãýäýã íýð òîìü¸î õýðýãëýãäýæ áàéæýý. Ýíý ¿åýñ ÕÝËÝÕ ãýäýã óõàãäàõóóí áèé áîëîâ. Õýë, õýëýõ ãýäýã íü íýãäìýë ¿çýãäýë ìºí áîëîâ÷ çàð÷ìûí ÿëãàà áóé.
ÕÝËÝÕ ãýäýã íü àìàí áîëîí áè÷ãèéí õýëáýðýýð èëýð÷ áóé á¿õ ç¿éë, òóõàéëáàë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë, ø¿ëýã, òóóæ, ºì㺺ëºã÷èéí ¿ã, öóãëààíä õýëýõ ¿ã, òàíèë íºõäèéí õàìðàãäñàí ÿðèà çýðýã íü öºì õàìààðàõ áºãººä òýäãýýðèéí ºã¿¿ëæ, áè÷èæ áàéãàà òîäîðõîé ¿ã ÿðèà þì. Õýëýõ áîë õýëã¿éãýýð áàéæ áîëîõã¿é. Õýëýõ áîë õýëíèé õóóëèàð õýðýãæèæ áàéäàã ç¿éë. Ô.Äå.Ñîññþð “Õýë áîë íýãýí çýðýã õýëýõèéí ¿éëäýë, õýëýõèéí õýðýãë¿¿ð áîëäîã” ãýæýý.
ÕÝË ãýäýã áîë õýëýõýýñ óðãàí ãàð÷ áàéãàà àéí (¿ãñèéí àéìàã, õóâèëàõóé, ÿëãàëàõóé çýðýã) òîãòîëöîî þì. À.À.Ðåôîðìàòñêèé “õýëèéã ýçýìøèæ, õýëíèé òóõàé áîäîæ áîëíî. Õàðèí õýëèéã õàðæ, òýìòýð÷ áîëîõã¿é ¿ãèéã øóóä óòãààð íü ìýäýð÷ áîëîõã¿é” ãýæýý.
Õýëíèé õýëýõýýñ ÿëãàðàõ íýã îíöëîã áîë òóõàéí õóâü õ¿íä áèø á¿õ íèéòýä õàìààð÷ áàéäàã. Ìîíãîë õýë ãýõýä ë ìîíãîëûí óðàí çîõèîë, àëáàí áè÷èã, ÿðóó íàéðàã, ¿ðãýëæèëñýí ¿ãèéí çîõèîë, èëòãýë, çàìûí òýìäýãëýë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí õóóëü ç¿éí áàðèìòûã áèé áîëãîäîã.
Õýëýõ áîë òîäîðõîé ç¿éë, õýí íýãýíä õàìààðàõ òºäèéã¿é õÿçãààðã¿é áóþó ýöýñ òºãñãºëã¿é ç¿éë þì. Õè÷íýýí òîì íîìûí ñàí áàéëàà ÷ ãýñýí áè÷ñýí á¿õ ç¿éëûã õàäãàëæ ÷àäàõã¿é.
“Îðîñûí óòãà çîõèîëûí õýëíèé òîëü áè÷èã” ãýäýã 17 áîòü òîëüä 120480 ¿ã îðñîí áàéäàã íü çºâõºí óòãà çîõèîëûí õýë þì. Ò¿¿í äýýð ìýðãýæëèéí ¿ã õýëëýã, íóòãèéí àÿëãóóíû ¿ãñ, ýòãýýë ¿ã õýëëýãèéã íýìáýë õýäýí ñàÿ áîëîõ áèç ýý.
Õýëýõ áîë õºäºë㺺íòýé, ººð÷ëºãäºæ áàéäàã ç¿éë. Õýë áîë õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéäàã ÷àíàðààðàà ¿åýñ ¿åä äàìæèí èðäýã áèëýý. Õýëýõûí ººð÷ëºëò íü õýëèéã ààæìààð õóâèðãàæ áàéäàã.
Ø.Áàëëè “Ôðàíö õýëíèé íàéðóóëãà ç¿é”, “Õýë áà àìüäðàë”, “Åðºíõèé õýëøèíæëýë áà ôðàíö õýëíèé àñóóäëóóä” çýðýã ñóóðü á¿òýýë òóóðâèæ, “Ôðàíö õýëíèé íàéðóóëãà ç¿é” (1909) íîìîíäîî íàéðóóëãà ç¿éí îíîëûí ¿íäýñëýë¿¿äýý ãàðãàæ, íàéðóóëãà ç¿é áîë õýëøèíæëýëèéí áèåý äààñàí ñàëáàð óõààí ãýæ òîäîðõîéëîîä, õ¿í ººðèéí ìýäðýìæýý äàìæóóëàõ àðã, ò¿¿íèéã èëýðõèéëýõ õýëýõèéí áîëîìæèéã íàéðóóëãà ç¿é ñóäëàõ ¸ñòîé ãýæ ¿çæýý.
Òýðýýð íàéðóóëãà ç¿éã ãóðàâ àíãèëàõäàà, á¿õ õýëä õàìààðàõ íàéðóóëãà ç¿éí àñóóäëóóäûã ñóäëàõ åðºíõèé íàéðóóëãà ç¿é, òóõàéí íýã õýëíèé ÿðóó õýðýãë¿¿ðèéã ñóäëàõ òóñãàé íàðóóëãà ç¿é, õóâü õ¿í, õ¿í á¿ðèéí õýëýõèéí ÿðóó èëýðõèéëýõ îíöëîãèéã ñóäëàõàä ÷èãëýñýí çîõèîã÷èéí íàéðóóëãà ç¿é ãýæ ¿çæýý.
Íàéðóóëãà ç¿éí õºãæèë íü õýëíèé ÿðóó ñàéõíû ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ, íàéðóóëãà áîëîí íàéðóóëãûí óòãà çîõèîëûí õýëíèé ÿëãàðëûã øèíæëýõ ãýñýí 2 ÷èãëýëýýð äýëãýð÷ýý.
Ë.Â.Ùåðáà (1880-1944), Â.Â.Âèíîãðàäîâ íàðûí ýðäýìòýä íàéðóóëãà ç¿éí îíîëûí ñýòãýëãýýíä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí áèëýý. Â.Â.Âèíîãðàäîâ íàéðóóëãà ç¿éã 3 àíãèëàõäàà íýãä, “Òîãòîëöîîíû òîãòîëöîî” áîëîõ õýëíèé íàéðóóëãà ç¿é áóþó á¿òöèéí íàéðóóëãà ç¿é, õî¸ðò, áè÷èõûí íàéðóóëãà ç¿é, ººðººð õýëáýë, íèéò îëíîîðîî õýëèéã õýðýãëýæ áàéãàà ÿíç á¿ðèéí áàðèìò áîëîí áàéäàë, ãóðàâò, óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãà ç¿é” (1.5) ãýæýý. Òýðýýð “Íàéðóóëãà ãýäýã áîë àëèâàà íèéò àðä ò¿ìýí, ¿íäýñíèé õýëíèé õ¿ðýýíä ¿ã ÿðèàíû õàðèëöóóðûí àðãà õýðýãë¿¿ðèéã õîëáîõ, øèëæ ñîíãîõ, õýðýãëýõ áàðèëûí íèéò õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàðëàí ìýäñýí, õýðýãëýãäýõ ¿¿ðýã íü íºõöºëäñºí, äîòîîä íýãäýë á¿õèé öîãö áºãººä òóõàéí àðä ò¿ìíèé ¿ã ÿðèàíû ïðàêòèêò ººð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã, ººð çîðèóëàëòòàé èëýðõèéëýìæèéí ìºí òèéì ººð àðãà õýðýãëýëòýé òîäîðõîé õàðüöààíä îðøèíî” (28.73) ãýæ õýëíèé ¿¿ðýã çîðèëãî á¿õèé íàéðóóëãà ãýæ þó áîëîõûã òîäîðõîéëæýý.
20-ð çóóíû õýëøèíæëýëèéí äýã áîë (20-èîä îíû äóíä ¿åýñ 50-èàä îíû ýõ õ¿ðòýë) îäîî ÷ ¿çýë îíîë íü íºëººòýé áàéäàã áºãººä “ïðàãèéíõíû” íýã ÷óõàë ¿çýë áîë õýëíèé òóõàé àâ÷ ¿çýõäýý “òîäîðõîé çîðèëãûã èëýðõèéëýõ õýëíèé õýðýãë¿¿ðèéí òîãòîëöîî” ãýäýã. “Ïðàãèéíõàí” íàéðóóëãà ç¿éí äàâõàðãà, òýäíèé îëîí òàëò ¿¿ðãèéã óòãà çîõèîëûí õýëíèé õýðýãë¿¿ðòýé õýðõýí óÿëäóóëàõ àñóóäëûã íÿãòëàí ñóäàëäàã áàéâ.
Ìîíãîë÷óóä óã íàéðóóëãûã ýðõýì áîëãîäîã ýðòíèé óëàìæëàëòàé. “Ñàéí áè÷ýý÷ áîëîõ ãýâýë, íýã ¿ñãèéã ò¿ì áè÷èæ, ñàÿ ñàéí áîëäîã” ãýæ õýëýëöäýã áàéñàí íü, íýã ¿ñýã ãýæ íýã á¿òýí ¿ãèéã ìºí íýðëýäýã òóë, èõ ë þì ¿çýæ, áè÷èæ, ñàÿ íàéðóóëãàä äàäàë ñóóäàã àæýý. “Óéëúÿ ãýâýë Ñàðàí õºõºº, óÿðúÿ ãýâýë Óøààíäàð, ñàíàà ìóóòàé áîëú¸ ãýâýë Ñàí ã¿î, ñàéí ààëüò áîëú¸ ãýâýë Ñóáàøèä ¿ç” ãýæ ºâãºä ÿðüäàã áàéñàí ãýæ ìàíàé áè÷ãèéí ìýðãýäèéí íýã Á.Ð äóðñàí áè÷æýý.
Õýëáè÷ãèéí òîì ýðäýìòýä Á.Ð (1905-1983), Ø.Ë (1910-1983), Ö.Ä (1908-1986) íàð áîëîí òýäíèé øàâü Ò.Ïàãâà, Ø.Ãààäàìáà íàðûí çýðýã ìàíàé óëñûí ýðäýìòýä ñóäëàà÷èä ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãà ç¿éí ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí õ¿÷èí ÷àðìàéëò òàâüñààð èðæýý. Òýäíèé ñóóðü á¿òýýë¿¿ä “Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é” (1964, 1966, 1967), “îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö” <1967,1968>, “Ìîíãîë õýë áè÷ãèéí òóõàé”, “Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí òîéì” <1957>, “Õýëøèíæëýëèéí óäèðòãàë”, “Óòãà çîõèîëûí îíîëûí óäèðòãàë” çýðýã íü îäîî ÷ õýë íàéðóóëãàä øàìäàí ñóðàëöàã÷äûí øèðýýíû íîì áîëñîîð áàéíà.
No comments:
Post a Comment